X
Używamy plików cookies, by ułatwić korzystanie z naszego serwisu. Jeśli nie chcesz, aby pliki cookies były zapisywane na Twoim dysku,
zmień ustawienia swojej przeglądarki. Więcej na temat naszej polityki prywatności znajdziesz tutaj.
Poleć znajomemu| Forum
drukuj skomentuj artykuďż˝ forum poleďż˝ artykuďż˝ znajomemu A A A

Przyczyny, okoliczności i skutki nowelizacji art. 829 par. 2 k.c. z 2009 r.

2009-12-10 08:08 czwartek
Anna Dąbrowska
Na mocy ustawy z dnia 13 lutego 2009 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 42, poz. 341) w dniu 19 czerwca 2009 r. weszła w życie nowelizacja brzmienia art. 829 § 2 kodeksu cywilnego nadanego ustawą z dnia 13 kwietnia 2007 r.[1] Szybka, dokonana po niespełna dwóch latach obowiązywania nowelizacja przepisu wynikła z sygnalizowanych przez rynek ubezpieczeniowy problemów z jego stosowaniem w odniesieniu do tzw. grupowych ubezpieczeń na życie.

Przypomnieć należy, że nowelizacja kodeksu cywilnego z dnia 13 kwietnia 2007 r., która weszła w życie 10 sierpnia 2007 r. wprowadziła wiele ważnych dla dalszego rozwoju oraz usprawnienia funkcjonowania ubezpieczeń gospodarczych zmian. Wśród nich znalazła się także jedna, która jak już zapowiadano przed uchwaleniem ustawy, mogła hamować rozwój  grupowych ubezpieczeń na życie. Warto bowiem nadmienić, iż w wielu europejskich krajach, w tym także w Polsce, więcej osób ubezpieczanych jest w ramach grupy niż indywidualnie. Składka z ubezpieczeń grupowych w 2002 r. stanowiła ponad 50 % łącznej składki za ubezpieczenia życiowe[2], a obecnie udział ten jest jeszcze wyższy[3].  Systematycznie następuje dynamiczny wzrost zawierania grupowych umów ubezpieczenia na życie, co odzwierciedla się w strukturze zbioru składki. Zmianą, która zdaniem wielu stała się przeszkodą w zawieraniu tych umów było nowe brzmienie art. 829 k.c., a ściślej - dodany w nim § 2.

Fundamentalnym zarzutem, jaki powtarzał się w dyskusjach[4] oraz publikacjach poświęconych owej regulacji[5] było to, że nie uwzględniał on swoistego charakteru grupowych ubezpieczeń na życie, które jak to wynika z długoletniej praktyki wymagały stworzenia odrębnych procedur postępowania, innych niż w przypadku ubezpieczeń indywidualnych. Ten swoisty charakter przejawia się przede wszystkim w ujednoliconym i prostym systemie oceny ryzyka oraz określania składek i świadczeń. Wskazać należy także na stosowanie innych technik sprzedaży i zarządzania takimi umowami. Między ubezpieczeniami grupowym a indywidualnymi zarysowują się więc wyraźne różnice dotyczące przede wszystkim sposobu zawierania umowy, początku oraz zakończenia ochrony ubezpieczeniowej, oceny ryzyka, zakresu ochrony ubezpieczeniowej i wreszcie zarządzania ubezpieczeniem.

Pamiętajmy, że umowa ubezpieczenia grupowego co do zasady przybiera formę ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej oraz umowy na cudzy rachunek. Konstrukcja umowy na rzecz osoby trzeciej wprowadza wielość podmiotów po jednej ze stron stosunku ubezpieczenia. Ubezpieczenie na cudzy rachunek to konstrukcja, w której ubezpieczający, działając we własnym imieniu, ubezpiecza cudze interesy - majątkowe lub niemajątkowe.[6]

W zakresie regulacji prawnych odnoszących się do ubezpieczeń grupowych należy odnotować, iż przepisy uwzględniające szczególny charakter tych ubezpieczeń zawiera ustawa o działalności ubezpieczeniowej (art. 13 ust. 3b-3e).[7] Regulacje te różnicują sposób przekazywania informacji dotyczących umów ubezpieczenia na życie dla umów indywidualnych na własny rachunek oraz umów na rzecz osoby trzeciej, w tym grupowych.

Wróćmy jednak do art. 829 k.c. Zmiana tego przepisu dokonana ustawą z dnia 13 kwietnia 2007 r. polegała na dodaniu § 2 w brzmieniu: „Do zawarcia na cudzy rachunek umowy ubezpieczenia na życie, a także jej zmiany, konieczna jest uprzednia zgoda ubezpieczonego, która powinna obejmować także wysokość sumy ubezpieczenia. Zmiana umowy dokonana bez zgody ubezpieczonego nie może naruszać jego praw ani praw osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci ubezpieczonego.\"

Uzasadnienie projektu ustawy zawierało powszechnie akceptowaną zasadę, iż ubezpieczenie na życie poprzez umowę na cudzy rachunek wymaga wcześniej wyrażonej zgody ubezpieczonego oraz pozba­wienie tego ubezpieczenia jakichkolwiek elementów zakładu o życie innej osoby, czy też spekulacji, której przedmiotem mogłoby się stać cudze życie.[8]

Ustawodawca przyjął, że wyrażenie zgody przez ubezpieczonego na zawarcie umowy powinno obejmować nie tylko sam fakt zawarcia umowy, lecz także w pewnym zakresie także jej treść (wysokość sumy ubezpieczenia). Wobec ograniczeń występujących w warunkach umowy pojawiały się przy tym wątpliwości, czy jest to wystarczający zakres jej elementów, które powinny podlegać akceptacji ubezpieczonego, a zwłaszcza czy zgoda nie powinna obejmować zakresu udzielanej ochrony ubezpieczeniowej. Można sobie bowiem wyobrazić sytuację, w której ubezpieczony wyrazi zgodę na zawarcie umowy o zakresie ochrony nieadekwatnym do jego potrzeb i oczekiwań.

W przepisie nie określono formy, w jakiej zgoda na zawarcie umowy ma zostać wyrażona, co oznaczało, że mogła być ona złożona w dowolnej formie. Ubezpieczony mógł też wyrazić zgodę na zawarcie umowy wedle swego wyboru ubezpieczającemu lub ubezpieczycielowi. Nieuzyskanie zgody przed zawarciem umowy skutkowało jej nieważnością. Była to więc regulacja szczególna w stosunku do ogólnej zasady przewidzianej w prawie cywilnym, w myśl której jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta może wyrazić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonujące czynności albo po jego złożeniu, zaś zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty (art. 63 § 1 k.c.).

Bez zgody osoby trzeciej na rzecz której zawarta jest umowa ubezpieczenia na życie nie mogła również nastąpić zmiana treści umowy ubezpieczenia. Zmianę umowy bez zgody ubezpieczonego dopuszczono jedynie w sytuacji, gdy byłyby to zmiany nienaruszające praw ubezpieczonego oraz praw osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia. Zasada „uprzedniej zgody ubezpieczonego\" wyrażona w omawianym przepisie, od początku prac legislacyjnych budziła wątpliwości. Zastanawiano się jak będzie można stosować ją w praktyce, bez uszczerbku dla grupowych form ubezpieczenia na życie. W momencie wejścia w życie nowego przepisu tryb zawierania wszystkich umów ubezpieczenia na życie w tym tzw. ubezpieczenia grupowego według nowych przepisów musiał bowiem rozpoczynać się od uzyskania zgody ubezpieczonego jeszcze przed zawarciem umowy. Oznaczało to zasadniczo konieczność wyeliminowania dotychczasowej praktyki, w której np. pracodawca albo bank zawierał umowę ubezpieczenia, a dopiero po jej zawarciu pozyskiwał od ubezpieczonych deklaracje o przystąpieniu do ubezpieczenia. W świetle takiej regulacji praktyka polegająca na przystępowaniu do już zawartej umowy ubezpieczenia stała się niedopuszczalna. Została zamknięta właśnie przez wprowadzenie obowiązku wyrażania zgody przed zawarciem umowy.

Przeciwnicy tej nowej regulacji podkreślali, że umowa ubezpieczenia grupowego zawierana jest między ubezpieczycielem a ubezpieczającym, którym najczęściej jest podmiot pozostający w określonym w odrębnej umowie stosunku prawnym z osobami ubezpieczonymi. W ubezpieczeniach grupowych ubezpieczający nie jest na ogół jednocześnie ubezpieczonym, choć jest to sytuacja niewykluczona w razie zawarcia umowy ubezpieczenia przez osobę fizyczną, prowadzącą działalność gospodarczą, której dobra osobiste objęte są ochroną ubezpieczeniową w grupie innych ubezpieczonych.[9]

Po wnikliwej analizie nowej regulacji art. 829 § 2 k.c. można było także dojść do wniosku, że zawarcie umowy grupowego ubezpieczenia na życie musiałoby być poprzedzone zebraniem grupy osób, które wyrażają chęć przystąpienia do umowy. W przypadku takich umów zawieranych, np. przez banki wskazywano, że właściwą formą zawierania umów na rachunek klientów banku powinna być umowa indywidualna zawierana w ramach podpisanej przez bank i zakład ubezpieczeń ramowej umowy o współpracy.

Kolejnym problemem jaki wyłaniał się w wyniku dalszej analizy art. 829 § 2 k.c. była kwestia wyznaczenia kręgu osób (ubezpieczonych), od których zgodę należy uzyskiwać przy zawieraniu umów ubezpieczenia na życie na cudzy rachunek. Pojawiały się wątpliwości, czy do tego kręgu należy zaliczyć, np. małżonka, rodziców ubezpieczonego pracownika, w związku z funkcjonowaniem umów w oparciu, o które możliwa byłaby wypłata świadczenia w razie śmierci tych osób. Rozstrzygnięcie tej kwestii było istotne z tego względu, że zmieniony art. 829 § 2 k.c. przewidywał, że zmiana umowy dokonana bez zgody ubezpieczonego nie mogła naruszać jego praw ani praw osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci ubezpieczającego. Stosując wykładnię językową przepisu należało więc uznać, że o zgodę należy pytać wszystkich, co rodziło wątpliwość, czy w praktyce w ogóle będzie to realne. Biorąc pod uwagę cel regulacji, którym było pozba­wienie tego typu ubezpieczenia jakichkolwiek elementów zakładu o życie innej osoby, czy też spekulacji, której przedmiotem mogłoby się stać cudze życie należy uznać, że ustawodawca miał właśnie taki zamysł, nie przewidział jednak, iż w przypadku ubezpieczeń grupowych potrzebny byłoby wprowadzenie odstępstwa od tego obowiązku, bądź jego odpowiednie zmodyfikowanie.

Na tle tego elementu regulacji dostrzec można było jeszcze inne sporne kwestie. Niektórzy interpretowali, że fragment przepisu, mówiący o tym, że zmiana dokonana bez zgody nie może naruszać praw ubezpieczonego i osoby uprawnionej z ubezpieczenia, stanowi przyzwolenie na wprowadzanie do umowy bez zgody ubezpieczonych tzw. zmian korzystnych.

Pojawiały się również koncepcje, aby w chwili przystąpienia do umowy ubezpieczenia zaznaczać w kwestionariuszu ubezpieczeniowym zgodę na dokonywanie przez ubezpieczającego wszelkich zmian w całym okresie trwania umowy. Takie postępowanie należało zdecydowanie odrzucić jako całkowicie sprzeczne z regulacją ustawową. Wśród innych rozwiązań wskazywano ponadto takie skonstruowanie umowy grupowego ubezpieczenia na życie, które zakładałoby możliwość wprowadzania zmian jej istotnych elementów, np. wysokości składki i sumy ubezpieczenia, bez zmiany samych postanowień umowy, np. poprzez szczegółowe określenie zasad indeksacji składki w trakcie całego okresu trwania umowy.[10]

Z uwagi na to, iż grupowe ubezpieczenia na życie w pokaźnej liczbie występują w postaci ubezpieczenia zawieranego na cudzy rachunek, omawiane regulacje według wielu ekspertów i praktyków miały prowadzić do zahamowania rozwoju tych ubezpieczeń zarówno w czystej postaci, jak i w postaci pracowniczych programów emerytalnych.

Przypomnieć należy w tym miejscu, że przepis art. 829 § 2 k.c. ma zastosowanie wyłącznie do umów ubezpieczenia na życie zawieranych na cudzy rachunek. Podstawowym przepisem regulującym zawieranie umów ubezpieczenia na cudzy rachunek zarówno majątkowych, jak i osobowych jest art. 808 § 1-5 k.c. Pojawiały się więc także wątpliwości w zakresie relacji tych dwóch przepisów. Przykładowo analizowano, czy art. 808 § 1 k.c. zdanie drugie k.c. ma zastosowanie do umów ubezpieczenia grupowego na życie, skoro w umowach ubezpieczenia na życie konieczna jest identyfikacja osoby ubezpieczonej i w konkluzji podnosi się, że w umowach ubezpieczenia grupowego na życie ubezpieczony musi być imiennie wskazany.[11]

Wątpliwości te należało uznać za uzasadnione i konieczne do rozstrzygnięcia szczególnie w odniesieniu do grupowych ubezpieczeń na życie, ze względu na fakt, iż w praktyce zawierania takich umów ocena ryzyka ma charakter oceny łącznej całej grupy i pozwala na zdecydowane uproszczenia procedury zawarcia umowy ubezpieczenia i opłacania składki. W takich przypadkach ubezpieczycielowi wystarcza częstokroć tylko identyfikacja określonej grupy.[12] Przyjmując konieczność identyfikacji każdej osoby ubezpieczonej taką ocenę ryzyka w zasadzie należało wykluczyć i zwrócić wyłącznie się ku indywidualnej ocenie ryzyka, w przypadku której przedstawiciel grupy (np. pracodawca) byłby obowiązany przedstawić ubezpieczycielowi listę osób chętnych do zawarcia umowy wraz z podaniem ich wieku, zawodu i ewentualnie jeszcze innych danych.

Analiza art. 808 § 1 k.c. zdanie drugie, w zakresie możliwości zawierania ubezpieczeń na cudzy rachunek osób nieoznaczonych imiennie mogła zdecydowanie prowadzić do wniosku, iż w przypadku ubezpieczeń na życie do określenia przedmiotu ubezpieczenia konieczne jest wskazanie imienne.[13] Był to kolejny argument za tym, aby w przypadku ubezpieczeń na życie zawieranych na cudzy rachunek obowiązuje wymóg zgody każdego ubezpieczonego. Biorąc pod uwagę treść art. 808 i art. 829 k.c. uznawano też, że w przypadku ubezpieczeń na życie wprowadzono lex specialis w stosunku do reguł ubezpieczenia na cudzy rachunek uregulowanych w art. 808 k.c.[14]

Nie wszyscy godzili się z taką interpretacją uważając, że wniosek taki nie jest trafny, a to z tego powodu, że oznaczałby faktyczną niemożność zawierania tego rodzaju ubezpieczeń. Zgody, a w szczególności zgody uprzedniej, nie mógł bowiem wyrazić ktoś, kto nie jest jeszcze zidentyfikowany. Twierdzono, że art. 808 § 1 k.c. zdanie drugie, ma zastosowanie do umów grupowego ubezpieczenia na życie, a w konsekwencji w umowach tych ubezpieczony może nie być imiennie wskazany.[15]

Szczegółowa i literalna analiza art. 829 § 2 k.c., skłaniała ponadto do zwrócenia uwagi na pewien niuans. W umowach zawieranych na cudzy rachunek stronami umowy ubezpieczenia są ubezpieczyciel i ubezpieczający, natomiast umowa jest zawierana na rzecz osoby trzeciej, która po zawarciu umowy będzie ubezpieczonym. Wymóg zgody na zawarcie umowy z art. 829 § 2 k.c. dotyczył chwili jeszcze przed zawarciem umowy, czyli zgodę taką miała wyrażać de facto osoba trzecia, na rzecz której mam być zawarta umowa, nie zaś ubezpieczony.

Kwestią dyskusyjną było też to, jakie konsekwencje prawne miałoby zawarcie umowy bez uprzedniej zgody ubezpieczonego, czy w przypadku jej braku umowa ubezpieczenia zawarta za zgodą wyrażoną po jej zawarciu jest ważna, czy też nie. Dylemat taki pojawiał się zarówno w sytuacji, gdy ubezpieczony w ogóle nie wyraził takiej zgody, bądź wyraził ją, lecz dopiero po zawarciu umowy. Wielokrotnie podkreślano, że zgoda wyrażona po zawarciu umowy powodowałby jej nieważność. Jednakże wskazywano również, że w przypadku grupowych ubezpieczeń na życie nieważność umowy, jako następstwo braku uprzedniej zgody każdego nowego ubezpieczonego, nie mogłaby zostać po prostu zastosowana, ponieważ elementy konstytutywne samej umowy zostały przecież spełnione. Brak uprzedniej zgody nowej osoby przystępującej do umowy, jest zaledwie pewnym „cząstkowym\" elementem konstrukcji samej umowy ubezpieczenia grupowego. Stąd też naruszenie wymogów art. 829 § 2 k.c. w odniesieniu do takiego „cząstkowego\" elementu umowy ubezpieczenia grupowego nie mogło - zdaniem niektórych - prowadzić do unicestwienia całej umowy ubezpieczenia grupowego, która - w momencie jej zawarcia - spełniała wszystkie wymogi prawne.[16] Stwierdzano także iż w konsekwencji - wolą ustawodawcy było niedopuszczenie do zawierania począwszy od 10 sierpnia 2007 r. umów grupowego ubezpieczenia na życie.[17]

Wydaje się, że takie poglądy należało uznać za zbyt daleko idące i przyjąć raczej, że był to po prostu błąd w przepisie wymagający poprawki. Pojawiały się w związku z tym propozycje zmian.

Jedna z nich sprowadzała się do tego, aby między ubezpieczającym a zakładem ubezpieczeń doszło najpierw do zawarcia tzw. umowy ramowej określającej zasady i sposób zawierania w przyszłości wielu umów ubezpieczenia na rzecz indywidualnych ubezpieczonych. Taka konstrukcja mogła stanowić rozwiązanie problemu, nie była jednak pozbawiona pewnych mankamentów. Pojawiały się bowiem poglądy, że art. 829 § 2 k.c. statuuje pozycję ubezpieczającego wręcz jako pełnomocnika ubezpieczonego z uwagi na warunek uzyskania uprzedniej zgody ubezpieczonego na zawarcie umowy ubezpieczenia.[18] Powstawała też zasadnicza wątpliwość, czy umowa taka w ogóle byłaby zakwalifikowana jako umowa ubezpieczenia zawarta na cudzy rachunek. Wydawało się raczej, że osoba wyrażająca zgodę w takiej sytuacji byłaby właściwie ubezpieczającym, stroną umowy ubezpieczenia. Jeszcze innym podnoszonym problemem przy propozycji takiego rozwiązania była kwestia, czy przy tej konstrukcji prawnej miałyby zastosowanie przepisy regulujące pośrednictwo ubezpieczeniowe. Przy takiej stałej umowie ramowej, która miała stanowić podstawę do zawierania jednostkowych umów ubezpieczenia wskazywano na możliwość zakwalifikowani jej jako umowy agencyjnej.[19]

Druga propozycja prezentowana w szczególności przez przedstawicieli zakładów ubezpieczeń, zakładała, że przed zawarciem umowy byłaby wyrażana zgoda na jej zawarcie oraz na nieznane jeszcze jej dalsze zmiany. Rozwiązanie takie było ostro krytykowane przez przedstawicieli doktryny jako nadużycie prawa i wykroczenie poza swobodę kontraktową.[20] Blankietowa zgoda ubezpieczonego na zawarcie umowy i jej zmiany w przyszłości, łącznie ze zmianą sumy ubezpieczenia byłoby czynnością mającą na celu obejście ustawy i z mocy art. 58 § 1 k.c. nieważnej.

Innym rozwiązaniem było stosowanie omawianego przepisu przy uwzględnieniu specyfiki i natury prawnej materii ubezpieczeń grupowych i przyjęciu, że w przypadku tego rodzaju umów pod pojęciem ubezpieczonego należy rozumieć osobę przystępującą do funkcjonującej już umowy ubezpieczenia grupowego. Ochrona ubezpieczeniowa w odniesieniu do takiej osoby rzeczywiście nie mogłaby się rozpocząć bez jej wiedzy i zgody, a ta zgoda powinna być „uprzednia\", tak jak tego wymaga art. 829 § 2 k.c.[21] Należy pamiętać, że wymóg zgody osoby, na której rzecz zawierana jest umowa ubezpieczenia na życie został wprowadzony w celu zapewnienia ochrony interesów tych właśnie osób i przewidywany był w sytuacjach, w których pojawiałoby się zagrożenie interesów zasługujących na ochronę, toteż w świetle celu przyświecającego ustawodawcy taka wykładnia była do przyjęcia.

Ze względu na opisane wyżej zastrzeżenia i słowa krytyki,  Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło prace nad zmianą omawianego przepisu. Członkowie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości dostrzegli, że w ciągu kilku zaledwie miesięcy funkcjonowania znowelizowanych przepisów pojawiło się wiele głosów wskazujących na trudności w zawieraniu i wykonywaniu grupowych umów ubezpieczeń na życie w sytuacji, gdy skład grupy ubezpieczonych jest zmienny.

Wymóg uprzedniości zgody w stosunku do aktu zawarcia umowy prowadził bowiem w istocie do tego, ze niemożliwe byłoby skuteczne obejmowanie ochroną ubezpieczeniową wynikającą z danej umowy ubezpieczenia grupowego nowych ubezpieczonych. Osoby te mogły co najwyżej wyrazić zgodę przed objęciem ich ochroną ubezpieczeniową, nie mogły jednak tego uczynić przed zwarciem całej umowy.

Uznano też, że nie jest właściwym rozwiązaniem proste skreślenie słowa „uprzednia\" w treści omawianego przepisu, jak proponowali niektórzy. Tego rodzaju nowelizacja, co prawda, rozwiązałaby problemy obecnie dostrzegane przez ubezpieczycieli, jednakże w realiach umów ubezpieczeń grupowych, które dla obniżenia kosztów „administrowane\" są często przez ubezpieczających (zakłady pracy, szkoły, banki), zawodne może się okazać ewentualne wyznaczanie ubezpieczonym i egzekwowanie terminów do wyrażenia zgody na zawarcie umowy.

Projektodawcy podkreślili, że właściwym rozwiązaniem będzie utrzymanie wymogu uprzedniego oświadczenia ubezpieczonego, przy założeniu jednak, że owa uprzedniość nie będzie odnosić się do aktu zawarcia umowy ubezpieczenia na życie, lecz do „objęcia ubezpieczeniem\" - „przystąpienia do ubezpieczenia\", czyli rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej.[22]

W efekcie zaproponowano następujące brzmienie art. 829 § 2 k.c. „2. W umowie ubezpieczenia na życie zawartej na cudzy rachunek, odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się nie wcześniej niż następnego dnia po tym, gdy ubezpieczony oświadczył którejkolwiek ze stron, że chce skorzystać z zastrzeżenia na jego rzecz ochrony ubezpieczeniowej. Oświadczenie powinno obejmować także wysokość sumy ubezpieczenia. Zmiana umowy na korzyść ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci ubezpieczonego wymaga zgody ubezpieczonego.\" W uzasadnieniu do projektu zmiany jego autorzy uznali za słuszne zasadnicze uwagi i postulaty zgłaszane przez środowisko ubezpieczeniowe odnośnie negatywnych skutków nowelizacji art. 829 § 2 k.c. i trudności w zawieraniu umów grupowego ubezpieczenia na życie. Stwierdzili oni ponadto, że istotnie według obowiązującego od 10 sierpnia 2007 r. art. 829 § 2 k.c., zgoda na zawarcie umowy ubezpieczenia na życie musi być udzielona przed zawarciem umowy ubezpieczenia. Wyraźny wymóg uprzedniości zgody ubezpieczonego w stosunku do aktu zawarcia kontraktu ubezpieczeniowego nie pozwala na stosowanie art. 63 § 1 k.c., w myśl którego, jeżeli do dokonania czynności potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta może wyrazić zgodę także po złożeniu oświadczenia woli przez osoby dokonujące czynności, zaś zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od ich daty.

Przedstawiona przez Ministerstwo Sprawiedliwości nowa propozycja brzmienia art. 829 § 2 k.c. zmierzała we właściwym kierunku, niemniej jednak w trakcie prac legislacyjnych zgłaszano do niej uwagi. Jedna z nich z nich dotyczyła dowolności w wyborze adresata oświadczenia. O ile bowiem w przypadku tzw. ubezpieczeń grupowych nie ma to większego znaczenia, czy wręcz jest pewnego rodzaju ułatwieniem dla osób wyrażających chęć objęcia ochroną ubezpieczeniową, o tyle w przypadku indywidualnego ubezpieczenia na życie zawieranego na cudzy rachunek byłoby właściwsze, aby takie oświadczenie było kierowane do ubezpieczyciela. Wątpliwości budziła ponadto nieokreślona od początku istnienia przepisu forma oświadczenia woli. Głównie ze względów dowodowych wskazywano, iż wskazane byłoby wprowadzenie wymogu formy pisemnej.

Zastrzeżenia budziło także ograniczenie w uzyskiwaniu zgody na zmiany umowy do tzw. zmian niekorzystnych. Podczas dyskusji nad omawianym przepisem, które toczyły się podczas wielu konferencji poświęconych nowelizacji k.c. pojawiały się liczne głosy na temat postulowanego kształtu nowego przepisu. W trakcie polemiki wiele osób wskazywało na mogące występować w praktyce nadużycia ze strony ubezpieczyciela przy takim ograniczeniu.[23]

Generalną sugestią, związaną ze zmianą brzmienia art. 829 § 2 k.c. było także to, że przepis ten z punktu widzenia indywidualnie zawieranej na cudzy rachunek umowy ubezpieczenia na życie jest przepisem potrzebnym i w tym zakresie nie zgłaszane były uwagi co do jego stosowania. Trudności dotyczyły właściwie wyłącznie ubezpieczeń grupowych. Ze względu na zawiłości konstrukcji umów grupowego ubezpieczenia na życie, specyficzny sposób ich akwizycji i obsługi, a także liczbę osób korzystających z tej formy ubezpieczenia od dłuższego czasu rysowała się potrzeba wypracowania szczególnych regulacji dla tego rodzaju umów. Słusznie podkreślano, że zmiana art. 829 § 2 k.c. to za mało dla zapewnienia sprawnego funkcjonowania grupowych umów ubezpieczenia na życie. Gruntownej analizy i dostosowania wymagałyby także pozostałe przepisy dotyczące ubezpieczeń na życie, jak np. regulacje zawarte w kodeksie cywilnym, choćby w art. 833, 834, które również sformułowane są głównie pod kątem ubezpieczeń indywidualnych. Uwagi powyższe były zgłaszane między innymi przez Rzecznika Ubezpieczonych.

Polska Izba Ubezpieczeń (PIU) zgłaszając swoje uwagi do propozycji Ministerstwa Sprawiedliwości uznała, że proponowana zmiana prowadzi do usunięcia błędu legislacyjnego. Jej przedstawiciele podnosili, że uprzedniość zgody ubezpieczonego w umowach na życie zawartych na cudzy rachunek dotyczyć winna rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej na rzecz danego ubezpieczonego, a nie zawarcia umowy. Przystąpienie ubezpieczonego do objęcia go ochroną ubezpieczeniową w ramach zawartej umowy ubezpieczenia grupowego następować winno przez złożenie przez ubezpieczonego oświadczenia woli o chęci skorzystania z ochrony ubezpieczeniowej wynikającej z tejże umowy (normatywne ujęcie szeroko występujących w obrocie ubezpieczeniowym deklaracji przystąpienia).

Równocześnie Izba zgłosiła propozycję zastąpienia słów „jakiejkolwiek ze stron\" słowem „ubezpieczającemu\" wskazując, że umowa ubezpieczenia grupowego posiada pewną specyfikę:

1) umowa ta łączy ubezpieczającego i ubezpieczyciela,

2) tylko strony umowy mogą zobowiązywać się do podejmowania określonych działań, w tym określić tryb, warunki przystępowania nowych osób do ochrony ubezpieczeniowej,

3) w kryterium przystąpienia do umowy są powiązania między ubezpieczającym a ubezpieczonym (np. pracodawca - pracownik), a spełnienie tego kryterium ocenia ubezpieczający. Oświadczenie osoby deklarującej wolę objęcia jej ochroną ubezpieczeniową może i powinno być zatem składane ubezpieczającemu, a nie którejkolwiek ze stron (np. ubezpieczycielowi). [24]

Co do tej ostatniej propozycji można było mieć zastrzeżenia, że została ona sformułowana wyłącznie pod kątem grupowych ubezpieczeń na życie. Przepis dotyczy również indywidualnie zawieranych umów, w przypadku których wskazane byłoby, aby właśnie z racji pierwotnych motywów stworzenia regulacji art. 829 § 2 k.c. zgoda na zawarcie umowy trafiała do zakładu ubezpieczeń.

Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) odnosząc się do projektu zmiany regulacji prezentowała swoje stanowisko w przedmiocie wykładni art. 829 § 2 k.c. w pierwotnym brzmieniu. Wykładnia przyjęta przez Komisję pozwalała zachować dotychczasową użyteczność ubezpieczeń na cudzy rachunek, w tym zwłaszcza grupowych, ze szczególnym uwzględnieniem pracowniczych programów emerytalnych prowadzonych w tej formie. Niemniej Komisja uznała, że jeżeli uczestnicy obrotu widzą potrzebę zdefiniowania na nowo zasad wyrażania zgody przez ubezpieczonego na ustanowienie ochrony ubezpieczeniowej, to nie widzi przeszkód w tym zakresie o ile zachowany będzie obecny poziom ochrony interesów ubezpieczonego.

Zdaniem KNF nowelizacja była ponadto o tyle pożądana, że pozwoliłaby na rozstrzygnięcie również wątpliwości innych niż problematyka możliwości wyrażenia uprzedniej zgody na zawarcie umowy ubezpieczenia w razie przystępowania do ubezpieczenia grupowego. Według KNF na poparcie zasługiwało przede wszystkim proponowane w zdaniu pierwszym art. 829 § 2 k.c. odstąpienie od koncepcji wyrażania przez ubezpieczonego zgody na zawarcie umowy ubezpieczenia. Przez wzgląd na specyfikę ubezpieczeń grupowych właściwym było ukierunkowanie zmiany na to, aby zgoda dotyczyła aspektu materialnego stosunku ubezpieczenia, to jest ochrony ubezpieczeniowej. Niemniej rodziło się pytanie, czy zasadne było korelowanie wymogu uzyskania zgody na objęcie ochroną ubezpieczeniową z początkiem odpowiedzialności ubezpieczyciela. Wątpliwość taka powstawała w związku z konstrukcjami ubezpieczeń kapitałowych, gdzie element kapitałowy odgrywa zasadniczą rolę kosztem elementu ubezpieczeniowego. Przy takich konstrukcjach początek odpowiedzialności ubezpieczyciela często związany jest z początkiem procesu inwestowania składki, a udzielanie ochrony ubezpieczeniowej stanowi tego dalszą konsekwencję. Stąd też KNF proponowała rozważenie, aby zdanie pierwsze w art. 829 § 2 k.c. nawiązywało raczej do objęcia ochroną ubezpieczeniową (czyli do elementu stricte ubezpieczeniowego) aniżeli do rozpoczęcia odpowiedzialności ubezpieczyciela.

KNF zauważyła ponadto, że zarówno aktualna, jak i proponowana treść przepisu pomija kwestię, czy zgoda ubezpieczonego (tudzież oświadczenie w przedmiocie woli skorzystania z zastrzeżenia na jego rzecz ochrony ubezpieczeniowej) obejmuje również warunki, na jakich udzielana będzie ochrona (z wyłączeniem sumy ubezpieczenia, która powinna być - w świetle obu wersji brzmienia przepisu - objęta oświadczeniem składanym przez ubezpieczonego), jak też sferę jego praw i obowiązków wynikających z umowy. Tymczasem zgoda ubezpieczonego pośrednio obejmuje warunki ochrony (w tym np. katalog wyłączeń odpowiedzialności ubezpieczyciela). Postulowano zatem nadanie przepisowi takiego brzmienia, z którego klarownie wynikałoby, iż ubezpieczony swym oświadczeniem nie tylko wyraża zgodę na objęcie go ochroną w ogóle, ale także że oświadczenie to dotyczy ochrony na konkretnych warunkach.

Powyższe zagadnienie dotyczące warunków ochrony ubezpieczeniowej jako elementu objętego oświadczeniem ubezpieczonego odnosiło się również zmiany treści umowy ubezpieczenia. Proponowane brzmienie art. 829 § 2 k.c. w opinii Komisji stanowiło w tym zakresie raczej regres w stosunku do pierwotnej redakcji tego przepisu. Wedle propozycji Ministerstwa uzależniona od zgody ubezpieczonego była wyłącznie taka zmiana umowy ubezpieczenia, która byłaby niekorzystna dla ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia. Tym samym - wedle proponowanego brzmienia przepisu - nie wymagałoby zgody ubezpieczonego rozszerzenie zakresu ochrony poprzez np. ograniczenie katalogu wyłączeń odpowiedzialności; dyskusyjne byłoby również wymaganie takiej zgody przy zwiększaniu sumy ubezpieczenia. Aktualnie obowiązujące brzmienie przepisu odwołuje się do kryterium naruszenia/nienaruszenia praw ubezpieczonego (ewentualnie uposażonego), co należy odczytywać szerzej aniżeli kryterium zmiany korzystnej/niekorzystnej. W razie przyjęcia przepisu w przedłożonym do zaopiniowania brzmieniu możliwe byłyby sytuacje, kiedy za zgodą ubezpieczonego dojdzie do udzielenia ochrony ubezpieczeniowej w bardzo wąskim zakresie, a następnie - już bez zgody ubezpieczonego - zakres ten zostanie znacząco rozszerzony. Słuszne natomiast byłoby takie zredagowanie przepisu, które jednoznacznie przesądziłoby, że zgoda ubezpieczonego nie jest wymagana przy każdej zmianie umowy ubezpieczenia, lecz wyłącznie wówczas, gdy zmiana taka ma znaczenie dla ubezpieczonego.

KNF zaproponowała rozważenie następującego brzmienie przepisu art. 829 § 2 k.c.: „W przypadku umowy ubezpieczenia na życie zawartej na cudzy rachunek warunkiem rozpoczęcia udzielania ochrony ubezpieczeniowej jest wyrażenie zgody przez ubezpieczonego, która powinna obejmować warunki ochrony ubezpieczeniowej, w tym sumę ubezpieczenia, oraz wynikające z umowy prawa i obowiązki ubezpieczonego. Zgody ubezpieczonego wymaga również zmiana umowy ubezpieczenia w zakresie warunków ochrony ubezpieczeniowej, w tym sumy ubezpieczenia, a także praw lub obowiązków ubezpieczonego\".

KNF przedstawiła ponadto do dyskusji zagadnienie, czy przepisy powinny przyznawać ubezpieczonemu prawo do likwidacji ochrony ubezpieczeniowej dotyczącej jego osoby w sytuacji, gdy nie jest on jednocześnie ubezpieczającym. Z jednej strony przyznanie takiego prawa wydaje się właściwe - jako korelatu uprawnienia do wyrażenia zgody na objęcie ochroną ubezpieczeniową. Z drugiej jednak strony możliwość swobodnego doprowadzenia przez ubezpieczonego do zakończenia ochrony ubezpieczeniowej byłaby nie do przyjęcia w tych przypadkach, gdzie ochrona ta jest zabezpieczeniem kredytu (to jest gdy ubezpieczony jest kredytobiorcą). Jak się wydaje, można rozważyć wprowadzenie takiego uprawnienia, z jednoczesną możliwością umownego wyłączenia go w sytuacji uzasadnionej społeczno-gospodarczym przeznaczeniem zawartej umowy.

Komisja zaznaczyła także, że należy rozważyć wprowadzenie obowiązku ubezpieczyciela do potwierdzania (w formie stosownego dokumentu) ubezpieczonemu faktu rozpoczęcia udzielania ochrony ubezpieczeniowej w przypadku, kiedy umowę ubezpieczenia na życie zawarto na cudzy rachunek. KNF podkreślała też, że ewentualna zmiana koncepcji regulacji polegająca na rezygnacji z odwołania się do „zawarcia umowy\" na rzecz „rozpoczęcia udzielania ochrony ubezpieczeniowej\" powinna być przeprowadzona konsekwentnie, to znaczy stosownych zmian należałoby dokonać również w art. 833 i 834 k.c. Wreszcie zwróciła uwagę, że regulacja zawarta w art. 829 § 2 k.c. dotyczy wyłącznie ubezpieczeń na życie. Poza zakresem stosowania przepisu pozostały inne ubezpieczenia osobowe. Rozważenia wymaga, czy jest to stan pożądany.[25]

Grupa robocza ds. przeglądu prawa ubezpieczeniowego działająca przy Radzie Rozwoju Rynku Finansowego w Ministerstwie zaakceptowała zasadniczo wcześniej określony kierunek zmiany art. 829 § 2 k.c., z niewielką modyfikacją. Ostatecznie do Sejmu został skierowany projekt przepisu w następującym brzmieniu i w takim brzmieniu został ostatecznie zaakceptowany przez Sejm:

„2. W umowie ubezpieczenia na życie zawartej na cudzy rachunek, odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się nie wcześniej niż następnego dnia po tym, gdy ubezpieczony oświadczył stronie wskazanej w umowie, że chce skorzystać z zastrzeżenia na jego rzecz ochrony ubezpieczeniowej. Oświadczenie powinno obejmować także wysokość sumy ubezpieczenia. Zmiana umowy na niekorzyść ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci ubezpieczonego wymaga zgody tego ubezpieczonego.\"[26]

Reasumując, stwierdzić można, iż w przypadku ubezpieczeń grupowych przepis art. 829 § 2 k.c. w brzmieniu ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. nie zdał egzaminu. W zgodnej opinii zarówno doktryny jak i praktyki ubezpieczeniowej największym błędem nowej regulacji było jej niedostosowanie do potrzeb grupowych ubezpieczeń na życie. Rozwiązanie to okazało się nieprzystające do powszechnej praktyki tych ubezpieczeń, które z samej swej natury zakładają pewien nieokreślony krąg ubezpieczonych, który permanentnie ulega zmianom i który w żaden sposób nie może być ustalony jeszcze przed zawarciem umowy ubezpieczenia grupowego. Nowelizacja z dnia 13 lutego 2009 r. naprawiła ten błąd.

Jednakże wydaje się, ze z punktu widzenia ubezpieczeń grupowych oraz zapewnienia należytej ochrony ubezpieczonych nowelizacja jednego tylko przepisu to zdecydowanie za mało. Nieodzowne wydaje się więc stworzenie specjalnych regulacji dla ubezpieczeń grupowych. W tym zakresie pojawiają się wręcz propozycje opracowania nowego aktu prawnego rangi kodeksu ubezpieczeń z odrębną regulacja umowy grupowego ubezpieczenia.[27]

Na tle funkcjonowania tych ubezpieczeń wyłaniają się bowiem inne problematyczne zagadnienia, chociażby w przypadku sprzedaży ubezpieczeń poprzez kanał bankowy (bancassurance), który to kanał z roku na rok stanowi coraz większy przychód firm ubezpieczeniowych. Za pośrednictwem banków klienci zawierają zarówno umowy ubezpieczenia mienia, jak i ubezpieczenia osobowe i są to umowy o charakterze grupowym. Niestety brak unormowań prawnych chociażby klasyfikujących odpowiednio tę współpracę bankowo-ubezpieczeniową stanowi realne problemy i zagrożenia dla konsumentów.[28]

Sygnały napływające od przedstawicieli środowiska ubezpieczeniowego dowodzą ewidentnie, że grupowe umowy ubezpieczenia na przestrzeni ostatnich lat przeszły wyraźną ewolucję, z tego względu nieodzowne wydaje się przy tworzeniu nowych ram prawnych dla tych ubezpieczeń dokładne przyjrzenie się wypracowanej praktyce i zaczerpnięcie z niej rozwiązań sprawdzonych, uwzględniających potrzeby wszystkich podmiotów tego stosunku prawnego.

Wydaje się też, że przy dokonanej zmianie art. 829 § 2 k.c. niestety nie będzie możliwe unikniecie problemów interpretacyjnych. Pamiętajmy bowiem, że zmiana ta została dokonana jeszcze zanim przepis został poddany orzecznictwu sądowemu. Przy niejednoznacznych poglądach doktryny interesujący może być też kształt orzecznictwa w zakresie stosowania przez zakłady ubezpieczeń, które nie zmieniły, bądź niewłaściwie interpretowały przepisy o umowie ubezpieczenia w brzmieniu nadanym nowelizacją kodeksu cywilnego z 2007 r.

mgr Anna Dąbrowska, Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

\"\"

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 82, poz. 557).
[2] E. Stroiński, Ubezpieczenia na życie. Teoria i praktyka, Poltext, Warszawa 2003, s. 277.
[3] Biuletyn kwartalny KNF. Rynek Ubezpieczeń 4/ 2008.
[4] Konferencja Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej i Rzecznika Ubezpieczonych z dnia 4 kwietnia 2008 r. pt. „Nowela do kodeksu cywilnego - problemy w stosowaniu i rozumieniu przepisów o umowie ubezpieczenia - zagadnienia do dyskusji\"
[5] Np.  J. Handschke, B. Kęszycka, E. Kowalewski, Problematyka grupowych ubezpieczeń na życie w świetle znowelizowanych przepisów k.c. o umowie ubezpieczenia. Spór o intencje ustawodawcy, „Wiadomości Ubezpieczeniowe\", nr 7/8, 2007; M. Szczepańska, Wpływ zmian w kodeksie cywilnym na ubezpieczenia na życie, Prawo Asekuracyjne, nr 3/2007.
[6] A. Wąsiewicz, Z rozważań nad funkcjonowaniem przepisów kodeksu cywilnego normujących umowę ubezpieczenia (w:) Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985, s. 345.
[7] Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. nr 124, poz. 1151 z późn. zm.).
[8] Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (druk sejmowy nr 353).
[9] J. Handschke, B. Kęszycka, E. Kowalewski, op. cit.
[10] M. Szczepańska, op. cit., s. 44.
[11] M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 41.
[12] E. Stroiński, op. cit., s. 284
[13] M. Orlicki, J. Pokrzywniak, op. cit., s. 41
[14] K. Malinowska, Ubezpieczenia grupowe na życie - niebyt w majestacie prawa?, „Prawo Asekuracyjne\", nr 2, 2008
[15] J. Handschke, B. Kęszycka, E. Kowalewski, op. cit.
[16] Tamże.
[17] Tamże.

Zobacz tak�e
« powrďż˝t do dziaďż˝u: Porady eksperta
« zapisz siďż˝ na Newsletter
Wpisz szukane słowo
Losowy termin:
Przepięcie - Powstaje z przyczyn innych niż ... więcej»
Nasze serwisy:
www.ubezpieczeniaonline.pl Ubezpieczenia przez Internet. Kup online ubezpieczenie samochodu, na życie, zdrowotne, nieruchomości, na wakacje, na narty, NNW, dla przedsiębiorców, inwestycyjne, ochrona prawna.
www.ubezpieczeniazyciowe.pl Wszystko o ubezpieczeniach na życie. Zamów ubezpieczenie na życie, Korzyści z ubezpieczenia na życie, Ceny ubezpieczeń na życie, Czym jest ubezpieczenie na życie? Oblicz składką ubezpieczenia na życie.
www.rankingubezpieczennazycie.pl Ranking Ubezpieczeń Ochronnych - zabezpiecz Twoje życie i zdrowie. Ranking Ubezpieczeń Oszczędnościowych - oszczędzaj na emeryturę. Na co zwrócić uwagę wybierając polisę na życie?
www.ubezpieczeniemieszkania.pl Zamów ubezpieczenie nieruchomości u 5 agentów lub kup ubezpieczenie mieszkania online. Wypełnij formularz, oblicz składkę i kup polisę. Polisa na e-maila!
www.ubezpieczenienanarty.pl Ubezpieczenia na narty i snowboard. Poradniki narciarskie. Oblicz składkę ubezpieczenia na narty i snowboard. Kup ubezpieczenie narciarskie online.
www.ubezpieczenienarciarskie.pl Porównaj ubezpieczenia narciarskie online i dopasuj najlepszy wariant ubezpieczenia dla siebie. Ubezpieczenia na narty daję Ci komfort spokojnych i bezpiecznych wojaży po stokach narciarskich.
www.ubezpieczenieturystyczne.com.pl Porównaj ubezpieczenia podróży online, dopasuj najlepszy wariant ubezpieczenia dla siebie i kup polisę turystyczną online. Ubezpieczenia na wakacje - podróżne, ubezpieczenie na wyjazd.
www.polisaturystyczna.pl Porównaj ubezpieczenia turystyczne online, wybierz najlepszy wariant ubezpieczenia dla siebie i kup polisę turystyczną online. Ubezpieczenia na wakacje - dla Ciebie i Twojej rodziny.
finanse.rankomat.pl Porównaj produkty bankowe i sprawdź ranking kredytów gotówkowych oraz ranking kredytów hipotecznych. Najlepsze produkty bankowe w internecie.